Op 3 juni 2025 werd het Nederlandse politieke landschap op zijn grondvesten geschud toen Geert Wilders, leider van de rechtse Partij voor de Vrijheid (PVV), abrupt uit de coalitie van premier Dick Schoof stapte. Deze dramatische zet, veroorzaakt door meningsverschillen over asiel- en migratiebeleid, heeft het fragiele kabinet-Schoof na slechts 11 maanden in functie omvergeworpen, wat Nederland in een nieuwe golf van politieke onzekerheid heeft gestort. De ineenstorting, aangedreven door Wilders' eis om strengere immigratiebeperkingen toe te voegen aan de oorspronkelijke overeenkomst van de coalitie, heeft zijn coalitiepartners—de centrum-rechtse VVD, het centrumpartij Nieuwe Sociale Contract (NSC) en de populistische BoerBurgerBeweging (BBB)—in de war gebracht, en roept serieuze vragen op over de toekomst van het Nederlandse bestuur. Met premier Schoof die naar verwachting zijn ontslag zal indienen en nieuwe verkiezingen in het verschiet liggen, onthult de nasleep van deze crisis de onvoorspelbaarheid van de coalitiepolitiek en de precaire positie van Wilders als zowel politieke kracht als paria.
Het kabinet-Schoof, gevormd in juli 2024 na maanden van heftige onderhandelingen na de schokkende overwinning van de PVV bij de algemene verkiezingen in november 2023, was altijd een huwelijk van gemak. De coalitie, bestaande uit de PVV, VVD, NSC en BBB, was een onzekere alliantie van ideologisch diverse partijen, verenigd door niet veel meer dan de wens om te regeren. De PVV, met 37 zetels in de 150 leden tellende Tweede Kamer, kwam als grootste partij naar voren, wat Wilders aanzienlijke invloed gaf. Zijn coalitiepartners, met name de NSC onder leiding van Pieter Omtzigt, waren echter voorzichtig met zijn harde anti-immigranten en anti-Islam retoriek. Om de coalitie te waarborgen, stemde Wilders ermee in om enkele van zijn extremere standpunten te matigen, zoals het verbieden van de Koran en moskeeën, en accepteerde hij een onpartijdige premier in Dick Schoof, een ervaren ambtenaar. Toch waren de scheuren in deze coalitie vanaf het begin zichtbaar, met frequente publieke ruzies en beleidsdiscussies.
De directe aanleiding voor de ineenstorting was Wilders’ 10-puntenplan om de migratie radicaal te verminderen, gepresenteerd eind mei 2025. Het plan, dat een volledige asielstop, het stopzetten van gezinshereniging voor vluchtelingen en het terugsturen van Syriërs met tijdelijke visa omvatte, ging ver voorbij de eerder afgesproken “strengste asielpolitiek ooit” van de coalitie. Toen de Raad van State twee gerelateerde wetsvoorstellen—de Wet Asielnoodmaatregelen en de Wet Twee-Statussysteem—bekritiseerde als slecht opgesteld en juridisch onhoudbaar, hield Wilders vol en eiste hij onmiddellijke goedkeuring zonder wijzigingen. Zijn coalitiepartners, met name de NSC, weigerden te buigen en voerden aan dat de wetsvoorstellen niet handhaafbaar waren en het risico liepen internationale verplichtingen te schenden. De VVD en BBB, hoewel meer sympathiek voor strengere immigratiemaatregelen, bleven ook standvastig en wezen erop dat Wilders’ eisen afweken van de coalitieovereenkomst. Op 3 juni ging Wilders naar X en verklaarde: “Geen handtekening voor onze asielplannen. Geen aanpassing van de coalitieovereenkomst. PVV verlaat de coalitie.” Uren later was het kabinet-Schoof ten einde.
De reactie van Wilders’ coalitiepartners was er een van verbazing en frustratie. Nicolien van Vroonhoven van de NSC noemde de zet “roekeloos”, terwijl BBB-leider Caroline van der Plas spijt betuigde dat Wilders “voor confrontatie had gekozen boven samenwerking.” VVD-leider Dilan Yeşilgöz, die in 2023 voorzichtig de deur had opengezet voor samenwerking met Wilders, merkte op dat zijn acties haar twijfels over zijn betrouwbaarheid als partner bevestigden. De ineenstorting heeft de NSC en BBB bijzonder kwetsbaar gemaakt. Recente peilingen, zoals die van Ipsos I&O eind januari 2025, tonen aan dat beide partijen aanzienlijke verliezen tegemoet kunnen zien in hypothetische nieuwe verkiezingen. De NSC, ooit een rijzende ster onder Omtzigt’s leiding, heeft zijn steun zien kelderen van 20 zetels naar enkele, met kiezers die teleurgesteld zijn over de onvermogen om de coalitie te stabiliseren. De BBB, die opkwam tijdens de provinciale verkiezingen van 2023, is ook vervaagd, met haar agrarisch-populistische aantrekkingskracht overschaduwd door de dominantie van de PVV aan de rechterzijde. In tegenstelling hiermee blijft de PVV sterk, met peilingen die suggereren dat ze haar 37 zetels kan behouden of zelfs vergroten, wat het mogelijk weer de grootste partij zou maken.
Wilders’ triomf kan echter pyrrhisch zijn. Zijn beslissing om de coalitie op te blazen is niet zonder precedent. In 2012 trok de PVV de steun voor het eerste kabinet-Rutte in vanwege bezuinigingen, wat leidde tot de ineenstorting ervan en een daaropvolgende verkiezingsnederlaag voor Wilders. Zijn patroon van onvoorspelbaar gedrag—het stellen van gedurfde eisen, het dreigen met crises en het weglopen wanneer hij zijn zin niet krijgt—heeft zijn reputatie als een onbetrouwbare partner gevestigd. Terwijl de achterban van de PVV zijn compromisloze houding bewondert, zoals blijkt uit ondersteunende berichten op X van @EvaVlaar die zijn focus op “remigratie” prijst, zullen andere partijen waarschijnlijk twee keer nadenken voordat ze opnieuw een coalitie met hem aangaan. De VVD, NSC en BBB, die door deze ervaring zijn verbrand, kunnen zich aansluiten bij andere partijen zoals de CDA, D66 en Volt—die al sceptisch zijn over Wilders—om toekomstige samenwerking uit te sluiten. Zelfs als de PVV de meeste zetels wint bij de komende verkiezingen, zal het bijna onmogelijk zijn om een meerderheid te vormen zonder bondgenoten in het gefragmenteerde, proportionele systeem van Nederland.
De ineenstorting roept ook bredere vragen op over de levensvatbaarheid van extreem-rechts in de regering. De PVV van Wilders, net als andere radicale rechtse bewegingen in Europa, gedijt op zijn status als buitenstaander, die zich verzet tegen het establishment en ingrijpende veranderingen belooft. Maar regeren vereist compromissen, een vaardigheid waarmee Wilders consequent moeite heeft gehad. Zijn vasthoudendheid aan juridisch twijfelachtige en extreme beleidsmaatregelen, zoals het uitroepen van een noodtoestand om het parlement te omzeilen bij asielmaatregelen, heeft zelfs zijn meer conservatieve bondgenoten vervreemd. Omtzigt van de NSC, een voorvechter van constitutionele integriteit, was bijzonder vocal over de noodzaak van handhaafbare wetten, wat de ideologische kloof tussen de PVV en zijn partners benadrukte. Deze spanning weerspiegelt een bredere uitdaging voor extreem-rechtse partijen: hun retoriek kan verkiezingen winnen, maar hun beleid faalt vaak onder de druk van het regeren.
Voor premier Schoof is de ineenstorting een persoonlijke en professionele klap. Aangesteld als een neutraal figuur om de verdeeldheid binnen de coalitie te overbruggen, kreeg hij kritiek op zijn passieve leiderschapsstijl, vooral tijdens eerdere crises zoals het aftreden van NSC’s Nora Achahbar vanwege vermeende racistische opmerkingen van kabinetleden. Schoofs onvermogen om Wilders in toom te houden of de coalitie te verenigen heeft zijn reputatie aangetast, en zijn verwachte ontslag zal het einde markeren van een korte en turbulente ambtstermijn. Nederland staat nu voor een periode van zorgtaak, met nieuwe verkiezingen die waarschijnlijk maanden weg zijn. In de tussentijd zullen dringende kwesties zoals de begroting, klimaatbeleid en steun voor Oekraïne—waar de coalitie een verenigde houding had aangenomen—vertraagd worden.
Met het oog op de toekomst staat het Nederlandse politieke landschap op een kruispunt. De aanhoudende kracht van de PVV suggereert dat immigratie een dominant onderwerp zal blijven, wat bredere Europese trends weerspiegelt. Toch kan Wilders’ isolatie de deur openen voor een centrum-rechts of centrumpartij, mogelijk geleid door het herrezen CDA of een vernieuwde VVD. De achteruitgang van NSC en BBB kan ook stemmen verschuiven naar partijen zoals D66, Volt of de linksgeoriënteerde GroenLinks-PvdA, die in 2023 als tweede eindigde. Wat de uitkomst ook is, de ineenstorting van het kabinet-Schoof benadrukt de kwetsbaarheid van coalities die zijn opgebouwd op onzekere compromissen en de uitdagingen van het integreren van extreem-rechtse partijen in de regering. Wilders mag de strijd om zijn achterban hebben gewonnen, maar zijn verschroeide aarde-tactieken riskeren hem opnieuw aan de zijlijn van de Nederlandse politiek te laten staan.
Bronnen:
-
NL Times, “Kabinet valt: Wilders stapt uit de coalitie na stilstand asielbeleid van zijn PVV,” 3 juni 2025
-
Euronews, “Geert Wilders bedreigt Nederlandse coalitie met kabinetcrisis over migratieplan,” 26 mei 2025
-
Berichten op X, 3 juni 2025
